jueves. 28.03.2024

¿Qué norma le conviña ás falas do Ellas? (i 3)

Dedíamos fai dúas semanas que díbamos a falal tamén de cómo habían escritu os falantis hasta agó a súa fala. Desdi que en 1911 o mañegu José López escribiu unhus contus popularis na Revista de Estremadura hasta a actualidai, os falantis que se han atreviu a escribil o que falaban (José López, Isabel López Lajas, Domingo Frades, Severino López, Anselmo López, Antonio Corredera, David Carrasco, Alfonso Berrío, Atanasio López, Juan Carlos Márquez, Franjo Antúnez, Estela Estévez etc.) han usau i usan basicamenti cá un a súa fala, cos seis dialectalismus (fel/ficel, canciós/cancións, colleu/collei, mairi/madri…), nunha ortografía espontaneamenti semellanti á do galegu común pre-normativu, o galegu inseguru do siglu XIX, mesmu nas vacilaciós unha~un-a~un’a, algunha~algun-a~algun’a, menus nas grafías empreás pós soíus sibilantis, pás que encontramos tres soluciós:

a) Unha ortografía próxima ao galegu común: pasu, isu, casa, bruxa, xogu, xenti, enxami, cincu, mozu, onci-ondi, doci-dodi, treci-tredi… permitindu a grafía J ou G en castelanismos usaus na fala (fijalse, sujetu, geología…) ó valverdeirismos comu jovis, ajudal, lonji etc.

b) Un códigu escritu relativamenti próximu ao portugués nas grafías sibilantes i ao galegu común no restu da ortografía. Foi o usau por mañegus i lagarteirus que eitorin man parcialmenti dalgunhas grafías coincidentis con o portugués: passu, issu, casa, jogu, genti…, pero usandu Z i C (ó D) de maneira distinta ao portugués: praza, moza, cincu, cea, crucis~crudis, ondi, dodi, tredi, dagal, adeiti…

c) Diversas soluciós usás irregularmenti por algunhas persoas que empreorin grafías alleas ó inventás (sh, ix, dz, z, x, s, s’, z’…) pa diversas realizaciós sibilantis: brusha, bruixa, casha, casa, cas´a, shinsha, djinja, x’inx’a, xinxa, onzi, ondzi, onz’i . Esta solución tamén foi a máis usá por mañegus i lagarteirus.

Como poemos vel, aparti de problemas comús, o maiol problema pá escrita unificá das tres falas do valego do Ellas residi en que o valverdeiru (60% dos falantis) non ten sibilantis sonoras i o mañegu i o lagarteiru (40% restanti) tenin soíus sonorus pero con un cuairu de fonemas diferenti do portugués, polo que tampoicu le é prácticu o sistema ortográficu desti. Establecel dois códigus ortográficus, un pa 3.000 falantis de valverdeiru i oitru pa 2.000 de lagarteiru i mañegu, tampoicu é niñunha solución.

Hai mutas dudas sobri cómo escribil as vocais átonas (ovella/uvella, pereiriña/piririña, ortografía/urtugrafía…), cómo represental o –r final pronunciau como –l (cantar/cantal, segadol/segador…), si represental sempris a queida do –d- intervocálicu ó non (madeira/maeira/meira, caladamenti/calamenti…). Hai mutas dudas i cá un escribi como boamenti podi ia que non hai un patrón ó modelu establecíu, e inclusu hai nun mesmu usuariu modificaciós ó cambius frecuentis na maneira de escribil.

Por exemplu, o investigadol i blogueiru valverdeiru Antonio Corredera, tamén colaboradol nesti dixital, empezó a usal a finais de 2010 as grafías portuguesas NH i LH (caminhu, viciñu, filhu, palha), cuandu hata ese momento había usau Ñ i LL. Corredera no sei blog comenta sobri u sei cambiu gráficu que esti blog está vivu y según voy acaparandu mais lu, voy modificandu us vocablus pa adaptalus as lucis que me van alumbrandu. (…) Disculpei estas incertidumbris. Pensei que mus encontramus enu balbuceu du qu´amihán poi sel u nosu Xalimegu escritu.

Corredera é mui conscienti do “balbuceu” pa escribil “u nosu xalimegu” e informa de que ten mutas dudas á hora de felo. Tós os falantis conscientis tenin inseguridai en como escribil a fala, pero non por isu dexan de escribila, polo que se fai  necesaria a existencia dunhas orientaciós pa escribil de maneira unificá nas tres falas.

A busca dunha norma unitaria i común sempris estuvu en menti dos usuarius conscientis do idioma i desde 1993 se han sucediu algunhus intentus de chegal a ela. En abril de 1993 o jarandillanu de corazón galegu i excelenti falanti de valegu do Ellas i de galegu Antoniu Garridu Correas, autol da tradución de Le Petit Prince ao castúo (El Prencipinu, 1999), estaba na idea de traducil esti libro ao valegu do Ellas, pero tiña mutus problemas pa encontral soluciós de consensu i grafías aceptablis pá maioría dos militantis da fala, nun modelu de lingua facilmenti asimilabli pola xenti en idai escolal pa quen diba dirixía a tradución. Os problemas empezorin ia no mesmu títulu, pois mentras os mañegus querían o artigo o (O Principiñu), os lagarteirus i valverdeirus querían escribil o artigo como u (U Principiñu) i tós –isu si– querían que se representasi o –u átonu final con grafía u.

O futuru da soidi do valegu non dependi exclusivamenti dos seis falantes, porque os seis falantis arrastran inercias, prexuícius i desequilibrius sociolingüísticus introducíus pola escola, a administración i os meius de comunicación sobri as falas minoritarias. Sería como didel que o futuru do monti dependi do propiu monti i pasa pola non intervención conscienti na súa conservación, por non abril cortafogus, por non por non extirpal especies invasivas, por non limpalu, por non construíl depósitus de agua, ó por non repoboal con especis autóctonas as zonas queimás, deforestás ó plantás erroneamenti con especis foráneas. A natureda é sabia –didin algús- i ia o monti se apañará como poia. I non é asina.

Si, si que é necesariu intervil a favol da fala i ordenala, limpala, cudala, difundila en internet, introdudila na escola, prestixiala etc., porque ia levan mutu tempu algunhus factoris intervindu na súa contra. O futuru pasa porque as autoridais fomentin, protexan, promocionin, apoien, incentivin os usus da fala en tós os ámbitus públicus da vía normal da pequena sociedai dos Tres Lugaris.

Do restu, dos usus privaus, ia se encargan os propius falantis, pois ben orgullosus están das súas falas. I nesta ordenación e intervención sobri a fala pa garantizal o sei futuru i dale visibilidai nos usus cultus i oficiais (escola, administración, meius, literatura etc.) desempeña un papel decisivu a existencia dun modelu pa escribil, dunha norma.

 O profesol Ramallo dixu en 2011 que esta fala, aínda non estandu en peligru inminenti de desaparición gracias ás actitudis favorablis dos seis falantis i á transmisión de padris a fillus, está nun momentu crucial pó sei futuru, pois se observa unha redución funcional i unha ausencia total de medías de planificación que incidan na recuperación da súa vitalidai de sempris, especialmenti no sistema educativu.

 A nós, en última instancia, mos dá o mismu que estas falas sean de orixi galega ó polinesia, que se escriban á portuguesa ó en alfabetu tibetanu,  que esta fala hubesi chegau pa aquí en ovni ó en trasatlánticu. É bo sabelo, por supostu,  pero a nós o que mos interesa é que esta fala teña un patrón pa escribil; que entri nas escolas i sea asignatura de curriculum; que se publiquin librus, e-books, webs, blogs i revistas nela; que se emprei con naturalidai en meius locais, comarcais i rexionais; que se utilici con normalidai nas administraciós públicas do val, no ámbitu sanitario-asistencial (ambulatorius, residencias etc.), na toponimia, nos actus relixiosus; que coñoza i se recoñoza, se ami, se difunda i se valori no restu de Estremadura, de España i de Europa; que a poiamos estudal i perfeccional en cursus on-line i presenciais; que se canti nela tantu rock coma pop, rap, hip hop ou folk; que dentru de vinti anus poiamos volvel polos Tres Lugaris i sigamos escutandu os meninus i dagais xogal nela cunha calidai lingüística semellanti á de seis padris i madris.Tó istu é o que mos interesa de verdai.

 Por isu mos molesta profundamenti a investigación sobri estas falas posta unicamenti ao serviciu do folclorismu funerariu, porque levamos vinte anos da nosa vía aprendendu mutu da lingua i dos falantis de valverdeiru, lagarteiru i mañegu, aprendendu do sei orgullu de falantis i marabillándumos da beleza comestibli da súa fala. I seguiremos dindu ao Ellas porque queremos unha lexislación lingüística que garantici os dereitus destis estremeñus que falan esti galegu tan especial, o dereitu a transmitil con dignidai a fala que herdorin dos seis maiores i mantuveron durante siglus nas casas, nas callis, no campu, na vía de cá día, por isu escribu estis artículus: por paixón lingüística i por amol a un tesoiru que non é patrimoniu exclusivu dos seis falantis, nin sequera dos estremeñus, senón de toa a humanidai, i é responsabilidai da Junta de Extremadura poñel os meius pa conservalu, dignificalu, valoralu i difundilu como mereci, coisa que non ha feitu hasta agó

Sería mui recomendabli que as autoridais estremeñas tuvesin en conta as recomendaciós do Comité de Expertus do Consellu de Europa sobri as minorías lingüísticas de España i, sobri tó, a recenti Resolución do Parlamentu Europeu sobri a protección das linguas ameazás aprobá o 11 de setembri de 2013, fai escasamenti dúas semanas, i das que apenas se han feitu ecu os meius de comunicación españois por non sé que estrañus motivus. Dexu entoncis aquí o enlaci pa que as autoridais non digan que non o coñocin: http://prolinguagalega.org/voces/2013/09/17/resoluci%C3%B3n-do-parlamento-europeo-sobre-as-linguas-europeas-ameazadas-de-desaparici%C3%B3n-e-a-diversidade-ling%C3%BC%C3%ADstica-na-ue

¿Qué norma le conviña ás falas do Ellas? (i 3)