Unha lingua ó unha variedai lingüística tamén se prestixian polos estudius científicus nacionais e internacionais que se fain sobre ela. Contu maiol é u estudiu desa variedai, maiol i millol é o coñocimentu que dela se ten en universidais, congresus científicus, manuais de lingüística etc. Unha variedai que non é ben coñocía nunca será valorá nin considerá. I tó variedai, tó fala, necesita esa presencia en forus científicus pa tel tamén prestixiu nesti ámbitu (i de pasu dientri dus seis propius falantis).
Asta u momentu presenti, tos us traballus que se fideron sobri u valegu, xalimegu ó falas du val du ríu Ellas, foron feitus por estudiosus de fóra dus Tres Lugaris, por ixenti non nativa, non falanti, non coñocedora en profundidai da realidai destas falas. Unhus lingüistas eitorin pa aquí sólu unhus días tomandu notas, gravandu…oitrus eitorin investigandu estas falas algunhas semanas, oitrus levamus vindu máis de vinti anus pero comu mutu hemus estau cá unha ó dús semanas au anu, pero niñún había eitau anus enteirus, niñún era falanti nativu destas falas, por máis que as coñocesin ben ó, nalgús causus, mui ben.
Agó temus a fortuna de que nestis momentus i nu futuru inmediatu tres mulleris desta terra, filólogas, especialistas, persoas ben formás i estudiás en distintas universidais, ia están fendu ó querin fel traballus de investigación rigorosus i serius sobri diversus aspectus destas falas. Istu, meis señoris i miñas señoras, é unha gran noticia, é unha noticia histórica i sólu mos cabi animalas mutu, apoialas mutu i brindalis tó a nosa colaboración. Non coñozu un causu igual en Estremadura, en España i en Europa, u causu dunhas falas que merezan tanta atención i tantu deseu de profundizal en u sei coñocimentu, por parti de persoas foráneas i (agó tamén) de persoas nativas.
Formá na Universidai de Salamanca, a filóloga mañega Tamara Flores, está fendu ia a sú investigación sobri u cambiu lingüísticu da fala dus vellus á fala dus dagais nu valegu du Ellas. Licenciá na Universidai de Extremadura, a filóloga valverdeira Ana Manso iniciará en brevi u sei traballu de investigación sobri algús aspectus das tres falas du val. I comu non hai dúas sen tres, recibí antiel felí comunicación du mei vellu amigu i colega Johannes Kabatek, catedráticu de Filoloxía Románica na universidai suíza de Zürich, comentándume que unha alumna súa, suíza, vai a empezal tamén a investigal sobri as falas du ríu Ellas, pois é unha dagala que fala perfectamenti mañegu (i galegu), porque é filla dunha mañega (i dun galegu de Verín, nu sul de Ourense).
A mí, comu filólogu namorau destas falas que leva máis de vinti anus investigánduas desdi fóra, esta noticia me alegra mutu i me emociona. I lo digu asina, con total sinceiridai i con u corazón na man. Por fin estas falas van sel estudiás por especialistas nativas, por persoas especializás que tenin u privilexiu de sel falantis nativas dalgunha das variedais (unha delas desde a emigración), nesti causu de mañegu i de valverdeiru. Por isu eitu foguetis de festa por esta noticia, pero desta vé -pa compensal-, us eitu en lagarteiru.
Está a puntu de defendelse na Universidai de Vigo unha tese feita por unha filóloga viguesa, Arancha Román, sobri u léxicu común das falas du Ellas. É un estudiu léxicu acompañau dun glosariu de 6.000 vodis, unha basi excelente pa fel ia un dicionariu valegu (valerdeiru+lagarteiru+mañegu) / castelán i castelán/valegu. Esti glosariu lo debi tó a mutus informantis comu Severinu Lopi, Domingus Fradis, Alfonsu Berríu, Calixta Berríu, Chuchi Laxas, Julián Carreteru etc., pois foron elis quen le deron tó a información a Arancha. Pero Arancha é de Vigo, vivi en Vigo, é galegufalanti, non é nativa du val, nunca ha vivíu en u val. Estó seguru de que se Arancha fosi nativa i eitasi máis días ó mesis nus Tres Lugaris u sei dicionariu sería aínda mutu máis voluminosu. Pero, por sorti, comu un dicionariu é sempris unha obra inacabá, esti de Arancha é a primeira pedra du futuru Gran Dicionariu das Tres Falas du Val du Ellas que seguramenti aixuarán a completal mutus falantis dus tres lugaris au longu de tos estis anus que venin.
Esperu con ilusión u día en que en as universidais de Salamanca, Extremadura e Zürich estas tres mulleris novas, tres dagalas nativas, falantis, presentin as sús investigaciós i le digan au mundo enteiru que ia hai un bo i seriu coñocimentu destas falas du Val du Ellas. Istu, créanme de verdai, agó mesmu non sucedi en niñún oitru lugal du mundu. Sobre esi coñocimentus que mostrin estas dagalas será mutu máis fácil fel dicionarius, normativas, gramáticas, glosarius especializaus, planificación lingüística etc., é didel, tel as ferramentas axeitás pa que a lingua teña un futuru cheu de soidi i vitalidai, robustecel a lingua cientificamenti, consolidala con seriedai i rigol.
Adiel estuvi en Ferrol na presentación du mei libru sobri as falas du Ellas. Varius representantis de asociaciós culturais i veciñais me preguntorin comu poían fel pa organizal unha excursión au Val du Ellas i querían sabel se ternían guías locais pa acompañalus por aquí. Tenin mutu interés en coñocel us Tres Lugaris, coñocel us seis monumentus, as sús paisaxis, us seis sendeirus, as sús callis, a sú gastronomía, as sús festas i tradiciós i, sobri tó, sobri tó, escutal as sús falas i poel falal en galegu con as ixentis destis tres concellus. Se pa aqui non falasin valverdeiru, lagarteiru i mañegu, teñan por seguru que non existiría esi interés por parti desta ixenti en dil pa aquí. Venin de lonxi pola fala, a fala é un reclamu turísticu de primeira magnitú, i de pasu tamén querin coñocel i leval oitras coisas.
I si condu veñan existise merchandising escritu na fala pa leval de recordu a Galicia, de seguru que levarían encantaus i emocionaus: pegatinas na fala, adeitis etiquetaus na fala, librus i folletus na fala (de poemas, de contus, de historias, de gastronomía, de costumis, de arqueoloxía, de arquitectura local etc.), dicionarius da fala, camisetas con frasis na fala, postais con monumentus i paisaxis i con rótulus na fala… tó isu é orgullu i prestixiu pús valegus i emoción i recordu felí pús visitantis, i ben explotau tamén poin sel recursus.
Isu tó se poi fel a nivel popular, institucional, turísticu ó promocional. Pero a nivel científicu nacional e internacional será importantísimu u traballu que faian as tres filólogas falantis nativas (unha delas desdi a emigración) que han provocau esti mei comentariu. É necesariu traballal nesas dús vías: na promoción popular e institucional i na promoción científica. Amigus da asociación A Nosa Fala, eiteile un ollu a estas tres dagalas, porque us seis bos coñocimentus poin sel de muta relevancia pús vosus traballus.