jueves. 28.03.2024

Os Forus de Castelu Rodrigu i as falas do Val do Ellas ó de Xálima

A finais do s. XII i principius do XIII os monarcas do reinu uníu de Galicia, León, Asturias i Estremadura, Fernandu II i o sei fillu Afonsu VIII (non IX), habían díu estendendu a fronteira sul do sei reinu asta o ríu Taju.  Polo oesti, a fronteira co reinu de Portugal na nosa zona estaba situá no ríu Coa, i desti xeitu as rexións actualmenti portuguesas Ribacoa i Sabugal eran naquela época parti du reinu de Galicia i León, de feitu a liña fronteiriza de castelus galegu-leonesis estaba constituía por Castelu Rodrigu, Castelu Bon, Castelu Mendu, Alfaiatis, Castelu Mellor i Sabugal, prazas que pasorin a ser portuguesas desdi o Tratau de Alcanizas ó Alcañices, de 1297.

Estis reis instalorin novus habitantis treidus das súas terras do norti pa consolidar o dominiu destas novas terras, i nesta empresa de novus asentamentus foron axudaus por ordis militaris i bispus, como us da Cidai. Pa atrer novus vidiñus i ordenar a convivencia, os reis le deron ás novas fundacións ó refundacións os chamaus “Forus”. Desti mou, le deran forus a Castelu Rodrigu (hoxi Figueira de Castelo Rodrigo, en Ribacôa), a Alfaiates, a Castelo Melhor, a Castelo Bom, a Coria, a Sabugal etc. Afonsu VIII tamén le dó forus a Salvaleón por dúas vedis, en 1227 i en 1253 (proba de que non había funcionau mui ben o primeiru chamamentu), i en 1256 á vila chamá en latín Villabona (Vilaboa), situá na confluencia dos ríus Sobreiru i Ellas, no que hoxi se coñoci como U Torreón.

Os Forus de Castelu Rodrigu, os máis vellus de tós estis forus, foron redactaus nun estilu de lingua que foi estudiá polo filólogu portugués Luis Filipe Lindley Cintra nunha publicación que en poicu tempu cumprirá 60 anus: A linguagem dos Foros de Castelo Rodrigo, Lisboa, 1959. Son, por tantu, os documentus máis antigus do reino de Galicia e León nesta zona meridional i sobri estis forus se copiorin os forus das oitras localidais citás, textus que non conservamus ó que polo de agora non foron afallaus.

Lindley Cintra, despois de estudiar o tipu de lingua empregá nestis vellus forus, sostén que esta sería a maneira de falar no siglu XIII de toa esta zona de Sabugal, Ribacoa i occidenti da Serra de Gata, un falar “fundamentalmente galego, mas com leonesismos” i o pon en relación directamente con “o falar também essencialmente galego da região de Xalma” que pa el oitra coisa non é senón a continuación na historia daquelis falares dos núcleus de “repovoadores galegos tão frequentemente recordados pola toponímia”.

O propiu autor dá unha explicación á conservación no Val do Ellas ó de Xálima desti modelu de lingua que ia aparecía nos Forus de Castelu Rodrigu; pa el, esta fala dos novus habitantis do siglu XIII en Sabugal i Ribacoa “sucumbiu perante a invasão do portugués da Beira que acompanhou a anexação do territorio por Portugal”, i algu parecíu sucedeu do lau que logu foi castelán: “um tipo de leonês oriental fortemente castelhanizado veio nelas a impor-se e a apagar a linguagem primitiva dos repovoadores”.

Desti xeitu, Lindley Cintra didi que solu “em condições especialissimas de isolamento estes falares dos repovoadores puderan persistir. Foi exactamente o que se produziu na região de Xalma, vizinha da Serra de Gata”. Se istu é asina, i os estudius de Lindley Cintra nunca foron postus en discusión por ninguén, a linguaxi dos Forus de Castelu Rodrigu, redactaus no reinu de Galicia i León, ten hoxi continuación unicamenti na variedais dialectais galegu-portuguesas “fundamentalmente galegas” chamás valverdeiru, lagarteiru i mañegu, denominás en conxuntu cos neoglotónimus de "valegu" ó "xalimegu".

Non foi tantu o “isolamentu” como unha conxunción de factoris o que provocó o mantimentu destis falaris dos poboadoris do XIII nesti val. Foi certa marxinalidade, propia de toa zona de fronteira, pero tamén hai que falar do orgullu dos seis habitantis pola súa fala i cultura, dunha relativa endogamia, de que esta zona sempris ha síu mui rica (animais, maeira, pedra, hortas i cultivus, agua, pequenas industrias, intercambius fronteirizus etc.) i de que o contactu co castelán non foi horizontal porque esta zona nunca estuvu en contactu con zonas falantis de castelán: polo norti i polo orienti o contactu era con zonas que falaban asta fai menus de cen anus variedais leonesas, i polo occidenti i polo sul era con zonas falantis de portugués; o castelán nos Tres Lugaris o falaban mui poicas persoas, i toas de pasu ó de fóra. De feitu, por algu será que en valverdeiru a falar castelán aínda le didin “falar carabineiru”. Por isu se mantuvu esta maneira de falar, por toas estas circunstancias reunías, non por unha sola.

É por tó istu que veñu didendu polo que pidu que non se me ofenda niñunha persoa ó autoridai se ei digu, repitu, manteñu i defendu con criterius lingüísticus que estas falas estremeñas tan fermosas do occidenti da Serra de Gata son lingüisticamenti “galegas” (entri comiñas), “de orixi galega”, “fundamentalmenti galegas” ó “esencialmenti galegas”, non o dixi ei, ia u dixu toa unha autoridai, o padri da filoloxía portuguesa moderna, Lindley Cintra. Os criterius científicus se discutin con datus i argumentus, co cerebru, non co estómagu nin con impresións, meias verdais ou corazonás.

Por isu solicitu formalmenti que no futuru Centru de Estudiu e Interpretación da Fala (por favor, cámbienle o nomi antis de inauguralu, Fala non, chámenle xalimegu, valegu ó o que queiran, pero Fala non, que isu cientificamenti é non dider ná), que nesi centru figuri en lugar principal unha reprodución facsimilar do documentu máis antigu dos falaris desta terra: os Forus de Castelu Rodrigu. Negocien as autoridais estremeñas coas portuguesas, que sé que tenin mui boas relacións, pa que le deixin microfilmar o orixinal destis forus que se conserva no Arquivo Nacional da Torre do Tombo, en Lisboa, i exhiban os desta terra con orgullu esti documentu, porque tamén é sei, principalmente sei, redactau no sul do reino de Galicia i León no s. XIII; porque, amais, un textu practicamenti idénticu sería u que se le dó a Salvaleón i a Vilaboa (U Torreón-Valverdi). I solicitu tamén que na web i na biblioteca desi futuru Centru de investigación teñan a disposición de tó o mundu interesau os magníficus estudius de Lindley Cintra sobri estis forus.


 

I a falta de que poidan dir aparecendu oitrus documentus medievais nos arquivus episcopais da Cidai i de Coria (porque hai que buscar i tenin que aparecer máis coisas), teñamus sempris mui claru que os documentus máis antigus das falas valverdeira, lagarteira i mañega son os Forus de Castelu Rodrigu, do s.XIII, redactaus nun tipu de fala “essencialmente galega”. Son estas, por tantu, falas con historia i tradición, i aínda que hubesin nacíu antiel debaxu dun barrocu entri unhas carqueixas, que non é o casu, merecin un tratamentu mui especial de promoción, conservación, estudiu i divulgación por parti das autoridais estremeñas, coisa que polo momentu é difícil de apreciar.
 

Os Forus de Castelu Rodrigu i as falas do Val do Ellas ó de Xálima