viernes. 29.03.2024

O folclore no val do Ellas

Na colaboración da semana pasá celebrábamos que a asociación A Nosa Fala tuvesi a felí idea de edital un conxuntu de contus recollíus da tradición oral polos alumnus do institutu de Valverdi.  Isu mos fizu acordalmos de que os primeirus contus dos Tres Lugaris dos que temus noticia foran apañaus polo mañegu López Vidal en 1910 i posteriormente polo filólogu portugués Leite de Vasconcellos en 1927 i 1933. Desdi aquelis anus non se habían voltu a recollel máis contus no Val do Ellas i era mui urxenti i necesariu ficelo porque con cá vellu ó vella que mos morri, se vai un tesoiru de sabedoría populal: contus, refráns, léxicu, medicina tradicional, cancións, bailis, acertóns, xogus infantís etc. É imprescindibli esa recollía tó esti patrimonio milenariu cuantu antis, pero hai que fela con metodoloxía, con rigol i con planificación.

Sempris mos estrañó que os primeirus filólogus estranxeirus que investigorin sobri as falas i a cultura da Serra de Gata (Otto Fink, Fritz Krüger, Wilhelm Bierhenke), alá polos anus 30 do siglu pasau, dicían que esta comarca tiña mui poicu folclori, que elis apenas tiñan noticia de bailis propius, de cantus propius, de contus tradicionais propius. A nós istu sempris mos pareceu mui raru porque toa comunidai ten un certu folclori,  ben propiu, ben compartiu total ó parcialmenti co folclori das comunidais viciñas.

As primeiras vecis que ei cheguí aos Tres Lugaris viña buscandu a fala, sólu a fala, ficel gravacións a persoas maioris i que falasin de tó o que quixeran pa logu analizal a fonoloxía, a morfoloxía, a sintaxi, o léxicu... Algúns dos meis alumnus que coimigu habían vindu, no meiu de mutas horas de gravacións habían apañau contus de moirus, de aparicións, de animais, de tesoirus, de encantamentus… ¡claru que había contus no Val do Ellas! o causu era buscalus.

I recordu que tamén había bailis i cantus popularis. A primeira vé que pa aquí estuvu a Televisión de Galicia, en 1993 ó 1994, gravó unha actuación completa do grupu folclóricu Airis Mañegus, que bailaban i cantaban jotas en mañegu, aínda que a maioría fosin cantás con letras traducías do castelán. Por desgracia Airis Mañegus desapareceu, pero aínda quea en San Martín o local de ensaiu cun letreiru en maeira anunciandu o nomi do grupu.

O 12 de xuliu de 2007, como remati do Cursu de Verán “A Fala de Xálima”, organizau polas universidais de Vigo i Extremadura, dó un concertu na praza maiol de S. Martín o mellol etnomusicólogu galegu actual, Pablo Carpintero. Pablo viñu pó lugal por Aldeia do Bispo ó Fuñus (Fóios-Portugal) por Nasfrías, i entrandu ia nu val se encontró cun pastol que estaba tallandu unha frauta de rama de castiñeiru pa tocala. Tuvu que paral o cochi i detelse a falal con aquel homi porque aquel tipu de frautas de castiñeiru Pablo pensaba que hoxi sólu se conservaban nos montis dos Ancares i do Courel, a cabalu entri Galicia i León. Estaba equivocau, tamén se conservaba nas estribacións occidentais da Serra de Gata aquel instrumentu pastoril milenariu. Pablo me contaba istu totalmente emocionau.

E tó istu vén a contu de que sé que existi un grupu de baili andalú nas Ellas i oitru en Valverdi (Sevillanas Lagarteiras i Sevillanas Valverdeiras, creu que se chaman). I está mui ben que os haxa sempris i cuandu haxa tamén grupus de folclori propiu, como aquel Airis Mañegus que existiu en S. Martín. A cultura andaluza (bailis, cantus, traxis, gastronomía) é mui potente i ten presencia en toa España i en tó o mundo. ¿Pero non les resulta algu estrañu que se potencie a cultura i u folclori andalú sen antes -ó sen ao mesmo tempu- potencial a cultura i o folclori propius?

Agó fechu o círculu: pensu que é imprescindibli que Adisgata, os concellus dos Tres Lugaris, a propia Junta ó/i as asociacións culturais do Val do Ellas, faian unha recollía intensiva, programá, metódica, ordená i exhaustiva de tó o folclori i a cultura dos Tres Lugaris i –por extensión-, das zonas veciñas de El Rebollar, Sabugal i Sierra de Gata, porque en menus de dé anus non haberá niñunha persoa de quen obtel información; apurei antis de que mos morran os actuais maiores de 75/85 anus, despois será imposibli.

Estó pensandu en recollía de contus popularis clasificaus i ordenaus por temática según o catálogu da Asociación Internacional de Folcloristas; recollía de bailis (con gravacións en vídeu), de traxis rexionais antigus, de cantus, de copras, de instrumentus artesanais; recollía e grabación de xogus infantís (pa logu ficel campionatus i torneus con elis), de deportis popularis, de refráns i acertóns, de cancións de xogus, de gastronomía (istu ten mutísimu futuru se se sabi actualizal ben, unha gastronomía local i diferenciá ben presentá é un éxito seguru); de tradicións relacionás coas festas, cos traballus agrícolas i pastorís; etc.

Tó istu con gravación de tós os informantis, inclusu con gravacións de “historias de vía”, conformaría un arquivu audiovisual excepcional, pó Val do Ellas i pó mundu, i postu on-line sería tamén un reclamu turísticu cultural excepcional. Con istu se poerían recuperal xogus vellus (i de pasu estimulal o orgullu das persoas maioris cuandu tuveran que ensinalo aos zagais) i ficel competicións, reconstruíl i ensinal a tocal instrumentus antigus (a frauta de castiñeiru da que falaba antis), reconstruíl i ensinal a bailal, a tocal i a cantal danzas, instrumentus i cantus du lugal etc. Bailal sevillanas é mui vistosu i coloríu, pero hoxi no mundo hai milis de grupus que bailan sevillanas (hasta na China) i non coñozu niñún grupu actual que eiti bailis do lugal, dos tres lugaris.

Se non potenciamos a nosa identidai cultural, estamos contribuíndo pasivamenti á súa desaparición, pero amais teñamus en conta que en absolutu destacaremos no mundo pola identidai cultural foránea adquiría. Potencial a nosa identidai, cualquel manifestación cultural ó folclórica diferencial, é a mellol maneira de contribuíl á riqueza da diversidade cultural da humanidai. A nosa identidai é a nosa marca de calidai se non nos avergoñamos dela ó non pensamos que é inferiol ó de menol proxección internacional. E se a sabemos explotal i promocional é un focu potensísimu de turismu cultural (ia saben: riqueza i traballu).

O folclore no val do Ellas