Comentaba o oitru día un vellu amigu lagarteiru que el ia non sabía como chamali ao conxuntu do territorio formau polos tres axuntamentus ondi se falan valverdeiru, lagarteiru i mañegu. El había uivíu sempris “Os Tres Lugaris”, pero tamén “O Val de Xálima”, i agó resulta que hai tamén quen le chama “O Val do (río) Ellas”. Non poi sel que teñamos tres nomis pa unha mesma realidai -me didía el-, istu ten que aclaralsi, -me insistía-, i a iso voi a dedicalme nesta contribución.
A xenti, popularmenti, didi que esta zona son “Os Tres Lugaris” porque son tres os lugaris ó municipios que falan asina. I a xenti, popular i espontáneamenti, le chama “Fala” au conxuntu dos falaris (mañegu, lagarteiru i valverdeiru). Pero as dúas denominaciós tenin o problema da inconcreción. A nivel popular son o que son i funcionan, pero a nivel científicu lugal é unha etiqueta ambigua, i fala u é mutu máis aínda.
Os primeirus filólogus que se ocuporin do estudiu destas falas le chamorin falas da rexión ó val “de Xalma” ó “de Jálama”, en alusión ao monti Xálima (Xalma en portugués e Jálama en español) que ergui os seis 1.492 metrus no estremu nororiental du val. Esta denominación tuvu i ten aínda boa acollía, sobri tó en Valverdi, cuandu en realidai a única fala de Xálima desti val é o mañegu, porque sólu San Martiñu de Trebellu está ao pé do monti Xálima. Xálima triunfó por ser un nomi eufónicu, que soa ben, e incluso exóticu, distintivu, étnicu e identitariu.
Pero non hai un sólu “val de Xálima”, postu que das ladeiras do Xálima nacin diversus ríus que van conformandu diversus valis, non un sólu. Os arroius da Lágina, da Devesa da Escoba, da Fonti i dos Alisus van confluíndu tós na Ribeira de Adevu; os arroius dos Arrabisis, Gardián, o do Soitu i oitrus van a acabal por xuntalse tós no ríu Ellas; os arroius dos Salgueirus i du Mostaixu se van a xuntal no ríu Paiu i logu esti con oitrus máis van a dal no ríu Águeda, etc. Queru didel, as falas de O Paiu, Vilamel, Trebellu, Adevu etc., son tan“falas de Xálima” como as das Ellas, Valverdi ó San Martiñu de Trebellu.
Xálima, escritu na época medieval Sálama, é un hidrónimu, é o nomi antigu dun cursu fluvial, manancial, fonti ó dunha zona mui abundanti en aguas. A forma medieval Sálama procedi dunha arrei indoeuropea *sal-, que significaba tó isu. Hai derivaus desta arrei en toa a península (Xallas, Jalón, Sabor<Salabor, Saa<Sala, Saja etc., e inclusu Salamanca, que poería significar “meandrus do (ríu) Sálama”, un dos nomis antigus do ríu Tormes). Xálima poería sel tantu o nomi dun ríu comu do monti ondi naci esi ríu.
Nas relixiós primitivas, os ríus, montis, fontis etc., eran obxetu de adoración. Por isu non é de estrañal que se hubesin afallau (por agó) tres aras dedicás á divindade Sálama en Trujillo, Ceclavín i Vilamel. As dúas primeiras están algu lonxi do actual monti Xálima, pero a terceira está aos pés do mesmu monti. En Vilamel, fai máis de dois mil anus, adoraban a unha divindade chamá Sálama, polo que o val de Xálima por excelencia, con precisión, non é o val ondi están “Os Tres Lugaris”, senón o val formau polo arroiu dos Lagaris i o arroiu da Viúda, que desembocan no arroiu da Atalaia i despois se fundin no río Erjas que fai fronteira con Portugal. ¿Quen sabi cual dos varius arroius que nacin arreol de Vilamel sería orixinariamenti o Sálima? Difícil é concretal, pero si poemos aventural que, polos datos que temos agó, o val de Xálima por antonomasia sería o val ondi está Vilamel, i non oitru.
Claro que o val vertebrado polo ríu Ellas é tamén un dos valis de Xálima, pero non é o únicu, polo que as falas da familia galegu-portuguesa usás desdi tempus inmemoriais en Valverdi, As Ellas i S.Martín de Trebellu (antis S. Martiñu dos Viñus) non son as únicas “falas de Xálima”. En consecuencia, esta etiqueta de falas de Xálima, ó Val de Xálima, así como o xentiliciu i glotónimu “xalimegu” ó “xalimés”, non mos parecin us máis apropiaus porque tamén poin referilse a oitras realidais vidiñas.
O certu é que esti monti sempris ha síu unha referencia pa toa a comarca; na súa forma castelán, Jálama, tenin denominación centrus de ensinu (IES Jálama de Moraleixa), tendas de deportis (Zarza la Mayor), escolas de tempu libri (Vilamel), escolas de formación (Villanueva de la Serena), asta empresas de limpeza ó inclusu ieguás. I nos Tres Lugaris non se usa coa forma valega, Xálima, a secas, senón coa secuencia “Val de Xálima”, i asina se denomina o institutu (IESO Val de Xálima) i algunhas marcas de produtus alimentarius feitus nesti val (aceitis, melis etc.). Jálama (polo monti) versus Val de Xálima (polo val ondi están asentaus Os Tres Lugaris).
Acabandu esta digresión: Val de Xálima é unha denominación incorrecta que ha triunfau por eufonía e distinción, sobre tó en Valverdi, porque o Xálima é un monti, non un val, i dos cuatro ó cincu valis que nacin das súas ladeiras o que ten máis posibilidais históricas de ser u verdadeiru val de Xálima (o val dun ríu chamau antiguamenti Xálima) é ondi se asenta Vilamel. Vemus que na comarca, cuandu se usa o nomi do monti, se usa sólu Jálama, sen o acompañamentu de “val/valle de”). Agó ben, teñu que recoñocel que sólu hai un val que naza no monti Xálima, porque tós os oitrus nacin no monti Jálama i, polo tantu, “Val de Xálima”, en valegu, non conduci a equívocus porque fai referencia ao val ondi se fala lagarteiru, mañegu i valverdeiru, pero en castelán “Valle de Jálama” si conduce a equívocus porque hai varios valis do monti Jálama. Por isu me pareci problemática, porque si se traduci se convirti en inexacta ó inconcreta.
Máis correctu sería “Val do ríu Ellas”, porque esti é o ríu que fai de columna vertebral do val i aínda que se traduza en “Valle del río Eljas” non dá problemas, pero hai que recoñocel que está moi introducía socialmenti a outra denominación. Serán a xenti i o usu os que determinin a etiqueta común, pero non é má coisa reflexionar sobri o significau pasau i futuru dos nosus nomis.